چای در ایران

در مورد چای که مطالعه می‌کردم به نکات جالبی برخوردم. اول فکر می‌کردم چای همراه کاشف السلطنه وارد ایران شده و قبل آن چای نبوده است. کاشف السلطنه همان شخصی است که داستان معروف وارد کردن بذر چای با عصا به ایران توسط ایشان در عرف مطرح می‌شود. اما مطالعات و پژوهش‌هایی که درباره چای در ایران انجام شده است چیزهای دیگری را می‌گوید.
با استناد به برخی از منابع قدیمی می‌توان گفت که چای از دوران‌های خیلی قبل‌تری، بیشتر از 1000 سال قبل از راه مرزهای غربی و شمال غربی چین به خصوص از سرزمین ختا (ختن) وارد ایران شده است. تا دو سه قرن پیش در ایران چای را با نام چای ختایی می‌شناختند.
نکته جالبی که در مورد چای وجود دارد، در ایران چای روند متفاوتی مانند آنچه که در جهان وجود داشته است طی کرده است و کاربردهای متفاوتی داشته است. چای وقتی وارد ایران می‌شود تا اواخر قرن دهم کاربرد دارویی داشته است و تقریبا از اوایل قرن یازدهم به بعد (دوره صفوی) تا قرن سیزدهم (دوره قاجار در زمان ناصرالدین شاه) در مصرف آن تحول ایجاد می‌شود و تبدیل به یک نوشیدنی آرام بخش و تفریحی می‌شود.
این موضوع که ایرانیان چای را ابتدا به عنوان یک ماده دارویی می‌شناختند در کتاب‌های پزشکی و داروشناسی که به آنها قرابادین می‌گفتند ذکر شده است و گواهی است بر این موضوع که چای از سال‌های خیلی قبل‌تری در ایران وجود داشته است.
آدام اولئاریوس سفیر آلمان در ایران در زمان شاه صفی (1038 – 1053) مطالبی را در سفرنامه‌اش درباره چای در آن زمان مطرح می‌کند. اولئاریوس سه گونه مکان تفریحی متفاوت در اصفهان آن زمان شامل میخانه، قهوه‌خانه و چای ختایی‌خانه را معرفی می‌کند که هریک فضا و مشتریان خاص خودشان را داشتند. اولئاریوس درباره چای ختایی خانه می نویسد:
« در چای ختایی‌خانه، آب داغ ناشناخته‌ای می نوشند، از این نوشیدنی بسیار مصرف می‌شود. در ضمن نوشیدن چای به بازی تخته نرد و شطرنج نیز مشغولند.»
در جای دیگری از سفرنامه‌اش می گوید:
« در میدان اصفهان چایخانه چینی هم وجود دارد. در اینجا و همچنین مکان‌های دیگر، آب سیاه رنگ داغی می‌نوشند که از پختن گیاهی که تاتارهای ازبک از چین می‌آورند، بدست می‌آید. چای عبارت است از برگ‌های بلند نوک تیز که وقتی خشک است سیاه و لوله شده به نظر می‌آید. ایرانی‌ها چای را در آب زلال و تمیز دم می‌کنند.»
بنابراین از این نوشته‌ها می‌توان فهمید که چای در آن زمان از چین و راه شمال و شرق و در واقع راه جاده ابریشم به ایران وارد می‌شده و هنوز نام چای ختایی بر خود داشته است.
منبع: کتاب چای در ایران، محمد میرشکرایی، نشر گیلکان